سبک های مدیریتی معلمان در کلاس

سبک های مدیریتی معلمان در کلاس    

نگرش معلم به ماهیت کلاس درس ، موضوع و محتوای درس ، و ماهیت دانش آموز برچگونگی رفتار او تاثیر دارد . بعضی از معلمان کلاس درس را یک سازمان رسمی و غیر قابل انعطاف تلقی می کند که قوانین و مقررات دقیقا باید رعایت و انتقال مطالب صورت بگیرد . چنین معلمانی با نگرش کلاسیک مدیریت بر موضوع های درس را تاکید می کنند . در مقابل عده ای دیگر از استادان کلاس درس را یک سازمان قابل انعطاف در نظر می گیرند و جهت رسیدن به اهداف با دانش آموزان رابطه ی دوستانه و صمیمی برقرار می کنند . بعضی از معلمان با در نظر گرفتن شرایط و موقعیت به طور اقتباضی عمل می کنند .

به طور کلی سبک های رهبری در کلاس درس را می توان به سه شیوه ی امرانه ، مشورتی و عدم مداخله تقسیم نمود . در شیوه ی امرانه معلم دستور می دهد و کنترل سختی را اعمال می کند . ولی برای ارتقاء سطح همبستگی و پیوند گروهی دانش آموزان تلاش نمی کند .در شیوه ی مشورتی معلم تلاش می کند ، نظرات دانش آموزان را مد نظر قرار دهد و با ایجاد مباحث دو جانبه و کارهای گروهی زمینه ی افزایش همبستگی گروهی را فزایش دهد. در شیوه ی رهبری مبتنی بر عدم مداخله استاد اقدام خاصی برای رهبری دانش آموزان به عمل نمی آورد و راهنمایی های او مبهم بوده و در اکثر اوقات به دانش آموزان پاسخ های کوتاه و مختصر می دهد و از ارتباط زیاد با دانش آموزان خودداری می کند .

معلمان برای رابطه ی مثبت با دانش آموزان نیاز به تلاش و محرک دارند . معلمی که انتظاراتش روشن و با دانش آموزان مهربان بوده و رابطه ی متقابل توام با احترام با آن ها دارد ، در حال رهبری دانش آموزان است . مهربانی معلم نسبت به دانش آموزان باعث می شود که دانش آموز انتظارات مربوط به رفتارهای مناسب را از خود نشان دهد . معلمان در کلاس درس نیاز به سرد بودن و جدایی از دانش اموزان ندارند . رابطه ی دوستانه و داشتن حسن تفاهم با دانش آموزان امکان برخورداری از کلاس درس مثبت و مطلوب را فراهم می کند . دانش آموزان قادر به خواندن ذهن معلم نیستند ، بنابراین معلم باید به طور اثر بخش انتظارات و علایق خود را به دانش آموزان انتقال دهد. و این انتقال باید دوستانه و محترمانه باشد. 

رهبری اثربخش در کلاس تحت تاثیر عوامل مختلفی چون شرایط فرهنگی ، اجتماعی ، نگرش های معلم به انسان ، ساختار کلاس ، ماهیت تعلیم و تربیت ، سطح دانش ، آگاهی ها و مهارت های شغلی معلم ، سطح انگیزش دانش آموز و هدف های آموزشی است .

به عقیده ی برل ، معلمانی که در انجام وظائف خود به عنوان رهبر موفق عمل می کنند کسانی هستندکه به صورت متنوع تدریس نموده ، عقائد و نظرات دانش آموزان را می شنوند و زمینه ی بحث و گفتگوی دو جابه را فراهم می کنند . چنین معلمانی با دانش آموزان همراهی می کنند تا نگرش های دانش آموز در فرآیند مباحثات اصلاح گردد . همچنین تا حدودی انعطاف پذیر هستند و ضمن پذیرش تعارض ها در کلاس درس سعی می کنند که ، آن ها را تشخیص داده و با همکاری و مشارکت دانش آموزان نسبت به حل آن اقدام کنند.   

موانع اداره ی اثر بخش کلاس     

مدیریت موفق کلاس به این علت مشکل می باشد که در آن بایستی معلم به صورت هم زمان در موارد گوناگون، اطلاعاتی را پردازش کند ( دوئل 1986 ) . تحقیقات نشان می دهد که فرق بین مدیران اثر بخش و غیر اثر بخش این است که آن ها به جای اینکه منتظر بمانند رویدادها اتفاق بافتد و سپس وارد عمل شوند ، سعی می کنند نظم و همکاری در کلاس را حفظ کرده و از بروز مشکلات پیشگیری نمایند . ( دوئل 1986 ، برونی 1988 ) عوامل آسیب پذیر کلاس مواردی هستند که مانع یاددهی و یادگیری شده و یا در آن اختلالی ایجاد کنند .

لوین و نولان ( 1991 ) شاخص های آسیب پذیر کلاس را در چهار  حوزه مطرح کرده اند :

1.       ویژگی های معلم

2.       ویژگی های دانش آموز

3.       فعالیت های یاددهی – یادگیری

4.       عوامل محیطی

در مورد ویژگی های معلم باید توجه کنیم که معلم دارای توانایی های :

o        جسمی  - عقلی : یعنی معلم باید با نشاط و شاد باشد و برای کار خود آمادگی داشته باشد .

o        عاطفی – روانی : میزان توانایی در مورد موقعیتی که قرار می گیرد. از نظر روانی ، معلم فردی بالغ است و رفتارهای او الگوی دانش آموزان است .

o        رشد اجتماعی : انسان به عنوان موجود اجتماعی دارای ارزش هایی است، که متاثر از فرهنگ جامعه می باشد و معلم نماینده ی فرهنگ جامعه ی خود می باشد . مدرسه و کلاس نیز جامعه ی کوچک است ، تحت نفوذ فرهنگ جامعه و معلم به عنوان الگوی این ارزش ها درمورد درستی و نادرستی آن ها به تبادل نظر می پردازد . د راین صورت چند حالت پیش می آید :

1.  ارزش هایی که در جامعه هنوز پابرجا هستند .

2.  ارزش هایی که اهمیت خود را از دست داده اند . مانند : مبارک بودن عدد 7

3.  ارزش هایی که در گذشته نبوده و حال به وجود آمده اند . مانند : فرهنگ ترافیک یا فرهنگ آپارتمان نشینی .

و اما معلم باید بداند محور این همه فعالیت در جامعه و مدرسه و بخصوص در کلاس درس است . و تحقق هر هدف و تحولی در جامعه وابسته به جریان آموزش و پرورش می باشد، که تحقق اصلی آن به عهده ی معلم است .

درمورد فعالیت های یاددهی و یادگیری باید به سه مقوله زیر توجه کرد :

1.  توانایی نظارت هم زمان بر رفتار تک تک دانش آموزان .

2.  درجه ی پاسخگوئی هر یک از دانش آموزان : یعنی اینکه آیا به هر دانش آموز تکلیف مشخص داده شده است و آیا چاچوب زمانی مشخص برای انجام آن وجود دارد .

3.  دوره ی توالی و تنوع فعالیت ها .

بدین ترتیب معلم باید فعالیت هایی را طرح کند که توانایی نظارت هم زمان بر رفتار دانش آموزان را داشته باشد، و هر دانش آموز برای انجام وظیفه ی مشخص خود احساس مسئولیت کند و در آن طول تنوع و توالی فعالیت های یادگیری با گروه خاصی  از دانش آموزان هماهنگی وجود داشته باشد .

در مورد عوامل محیطی پنج عامل مهم باید مد نظر قرار گیرد :

1.  زمان روز : اشاره به قرار داشتن درسی در برنامه روزانه می باشد .

2.  زمان سال : به رابطه ی خاصی با آغاز سال ، پایان سال و تعطیلات اشاره می کند . به طور کلی دروسی که در آغاز سال ارائه می شود با وقفه ی کمتر و دروسی که در پایان سال ارائه می شوند دارای وقفه ی بیشتری می باشد .

3.  رویدادهای بیرونی : شامل فعالیت های فصلی مانند : برف و یخبندان که کلاس تعطیل می شود .

4.  رویدادهای مدرسه : شامل جلسات و مراسم خاص در مدرسه .

5.  ملاحظات فیزیکی کلاس : که شامل میزان گرمی و سردی کلاس ، تهویه و طراحی کلاس و... می باشد .

به غیر از رویدادهای بیرونی بقیه عوامل توسط معلم قابل پیش بینی است و معلم باید حداکثر استفاده درکاهش صدمات عوامل محیطی را انجام دهد .

دانش آموزان مسئله دار و مدیریت کلاس 

بسیاری از معلمان نمی دانند وقتی شاگردشان احساساتی عمل می کنند و مشکل خاصی دارند چگونه با آنان برخورد کنند . وقتی دانش آموز دچارغم و غصه شد ، با او چه باید کرد ؟ دانش آموز را نزد مشاور فرستاد ؟ و یا اینکه مشکل خود به خود حل می شود ؟

واقعیت این است که مسائل دانش آموز در خارج از کلاس باقی نمی ماند و با دانش آموز به کلاس آورده خواهد شد . و این یعنی مخل آموزش و یادگیری . وقتی دانش آموز گرفتار احساسات شدید یا غم و غصه گردید ، چون امنیت او به مخاطره افتاده و احتیاجات جسمی وی اغنا نگردیده ، یا مورد محبت قرار نگرفته قدرت انجام کار مدرسه کم و تلاش برای شناخت منشا رفتار ناشایست دانش آموزان شایان توجه است . با آگاهی از منشا این گونه رفتارهاست که می توان برای شناخت علل آن ها ،اقدامات مناسب به عمل آورد .

هرمعلمی باید از شیوه های گوناگون مقابله با مشکلات مدیریت کلاس آگاهی داشته باشد . و به هنگام تعیین خط مشی مقابله با مشکلات مدیریت کلاس باید هدف اصلی خود را مشخص کند و از خود بپرسد که اقدامات او تا چه حد در رسیدن به آن هدف موثر خواهد بود .

کیندزواتر ( 1978 ) یادآوری می کند که معلمان می توانند به بیان انتظارات خود در اولین روزهای آغاز سال تحصیلی و یا اولین جلسه کلاس به بیشترین شکل با مشکلات عاطفی دانش آموزان روبرو شوند . البته معلم باید انتظارات خود را در قالب جملات مثبت بیان کند تا دانش آموز احساس کند که انتظارات ماهیت تنبیهی ندارد ، بلکه بخشی از مقررات عادی یک کلاس هستند . هوارد ( 1974 ) تاکید کرده است که معلمان باید در حضور دانش آموزان از جرو بحث اجتناب کنند . ( صیامی 1384 ) خانه ومحیط های خارج از مدرسه تاثیر عمده ای روی دانش آموزان و در نتیجه مشکلات کلاسی، درس و مختل کردن فعالیت های یادگیری دارند . ( تایر به نقل از سرکار آرانی ) معتقد است ، ما به عنوان معلم در مورد این عوامل کار زیادی نمی توانیم انجام دهیم . ما می توانیم آن سلسله عوامل درون مدرسه را که سبب تمایل دانش آموز به یادگیری می شود مورد بحث قرار دهیم . و برای پیشگیری از رفتار بد دانش آموزان که شاید یکی از علل آن فقدان آموزش موثر باشد ، باید به نکاتی توجه کنیم :

1.  تنبیه را از کلاس دور کردن و به جای آن از تشویق استفاده نمودن .

2.  باید توجه کرد که با روش های دیروز نمی توان دانش آموز را برای جامعه فردا تربیت کرد .

3.  عمل کردن و تنها واکنش نشان ندادن : بین عمل و واکنش تفاوت زیادی است . بسیاری از معلمان وقتشان را صرف واکنش نشان دادن می کنند ، یعنی قبل از شروع کار خود در کلاس برای برقراری نظم و انظباط برنامه ای داشته باشید . به عبارتی انظباطی باشید ، رهبر و تنظیم کننده باشید . به این که منتظر باشید که اگر مشکل ایجاد شد واکنش نشان دهید .

4.  مسئولیت ها را واگذار نمائید : هر چه قدر دانش آموز در قبال رفتار خود احساس مسئولیت نماید کمتر نیاز به اعمال مدیریت از سوی معلم خواهد داشت . به دانش آموزان که در این راستا خودشان را نشان داده اند ، مسئولیت ندهید . اگر دانش آموز اشتباه کند ، یا شکست بخورد دلیل بر بی کفایتی او نیست . از سوی دیگر واگذاری مسئولیت به دانش آموزی که خود مسئولیت پذیر است چه سودی دارد ؟

5.  به دانش آموزان توجه کردن و تلاش کردن برای نشان دادن توجه خود به همه ی دانش آموزان .

6.  از تجربه ی همکاران استفاده کردن .

7.  پیامدهای منطقی و تدبیری رفتارها را در نظر گرفتن : پیامدهای طبیعی، پیامدهایی هستند که به صورت طبیعی و بدون مداخله از رفتار ناشی می شوند و معلم ، مدیر و والدین آن ها را وضع نمی کنند . مثلا : اگر دانش آموزی به علت عدم رعایت بهداشت دچار بوی بد بدن شود ، طبیعی است که سایرین از او کناره گیری نمایند . یا اگر دانش آموز درس نخواند ، منطقی است که در امتحانات نمره ی کمتر بیاورد . پیامدهای منطقی ، پیامدهایی هستند که آن ها را برای دانش آموزان وضع می کنیم . مثلا : اگر دانش آموز درس نخواند ، معلم او را موظف به مطالعه ی درس و دادن یک امتحان جبرانی می کند . پیامدهای تدبیری نیز از سوی ما وضع می شوند . اما رابطه ی بین این پیامد و رفتار دانش آموز خیلی روشن نیست . مثلا : از دانش آموز که نمره ی کم گرفته است، بخواهید دور میدان فوتبال بدود . این پیامدها در واقع تنبیه هستند . بنابراین در جایی که طبیعت نمی تواند جلوی بد رفتاری دانش آموزان را بگیرد ، معلم باید از پیامدهای منطقی استفاده کند .

8.  دانش آموز مشکل آفرین کلاس خود را برای یک مدت زمان محدود با دانش آموز یکی از همکارانتان جابجا کردن .

9.  قانون را اجرا کردن و دلیل تراشی نکردن .

10.     ارتباط چشمی را دست کم نگرفتن .

11.     به جای دوست بودن با دانش آموز، با آن ها دوستانه رفتار کردن .

12.     از دانش آموزان پرسیده نشود که چرا این گونه رفتار کرده است . این گونه سوالات هیچ نتیجه ای ندارد ، مگر اینکه مشکلات را به بار می آورد . چون همه معتقدند که رفتار خود را با دلیل انجام می دهند . وقتی معلم از دانش آموز می پرسد : چرا این کار را انجام دادی ؟ وی دلیلی می آورد که از نظر خودش قابل قبول، و از نظر معلم غیر قابل قبول است . اما وقتی که از دانش آموز پرسیده شود چه شده که فلان کار را انجام دادی ؟ معلم و دانش آموز هر دو روی رفتار بد متمرکز می شوند . بین دو سوال « چرا این کار را انجام دادی ؟ » با ، « چه شده که فلان کار را انجام دادی ؟ » زمین تا آسمان فرق است . در جمله ی اول شخصیت دانش آموز زیر سوال می رود . اما در جمله ی دوم  ، با این جمله به او فهمانده می شود که او ذاتا بد نیست بلکه علتی باعث رفتار بدش شده و او باید به دنبال علت بگردد  و آن را از بین ببرد .

13.     نتایج تکالیف و امتحانات را زود اعلام کردن ، که نشان می دهد معلم به تکالیف دانش اموزان اهمیت می دهد ، و دانش آموزان نیز بازخوردی فوری از عملکردشان به دست می آورند .

14.     نام دانش آموز را به خاطر سپردن و با احترام با آقا و خانم صدا کردن .

15.     سرحال و خونسرد بودن و به لباس پوشیدن اهمیت دادن . 

راهکارهای ارائه شده توسط همکاران در رابطه با مدیریت کلاس  

1.       اولین عامل در مدیریت اثر بخش کلاس مدیریت نظم و انضباط است .

2.       از مهمترین راه کارهای موثر در مدیریت کلاس مشارکت دادن دانش آموزان در بعضی از امور مربوط به کلاس و مدرسه است .

3.       یافتن نقاط ضعف و قوت دانش آموزان در کلاس و از بین بردن نقاط  ضعف دانش آموزان .

4.       اهمیت دادن به یکایک دانش آموزان بازخورد مناسب به هر یک از آن ها .

5.       داشتن طرح درس و برنامه ی مناسب برای مدیریت کلاس .

6.       برنامه ی کلاسی را طوری طرح ریزی کرد تا از بروز هر گونه مشکلی در آینده جلوگیری کرد .

7.       همیشه در برخورد با دانش آموزان مشکل دار بهتر است ابتدا از منشا وقوع این مشکل آگاهی داشته باشیم سپس با توجه به شخصیت دانش آموز اقدامات لازم را انجام دهیم .

تنیجه گیری 

چون فرآیند یادگیری و آموزش از طریق تعامل درکلاس صورت می گیرد ، بایستی عوامل موثر و دخیل بر آن به صورت علمی بررسی شود . مدیریت اثر بخش کلاس به عوامل مختلفی از جمله وضعیت اقتصادی و فرهنگی معلم ، پایگاه اجتماعی معلم و دانش آموزان ، تجارب قبلی معلم و نیز اهداف آموزشی و هدف های یادگیری مورد توافق معلم و دانش آموز بستگی دارد .

از جمله نتایجی که از این مقاله گرفته می شود این است، که جهت اداره ی کلاس رابطه ها و فرمول های خاصی وجود ندارد ، بلکه باید متناسب با جو و فضای کلاس ، محتوای آموزش ، منابع و وسایل آموزشی ، شرایط اقتصادی ، جغرافیایی و .... دانش آموز از راه کارهای مختلفی جهت مدیریت کلاس بهره جست و تا حد امکان سعی شود مشکلات کلاس پیش بینی  و از بروز آن ها جلوگیری گردد . باید در نظر گرفت ، مدیریت کلاس معادل مفاهیم انظباطی یا تدریس صرف نیست . باید توجه کرد معیارها در هر کار آموزشی موفقیت دانش آموزان است . پس باید محیط کلاس به یک محیط جذاب و مثبت تبدیل گردد .  

منابع    

1.  لنکرانی مهناز ، بررسی مشکلات اجزای آموزش ها 1380 اصفهان .

2.  صفوی امان الله ( 1372 ) مدیریت کلاس ، فصلنامه مدیریت در آموزش و پرورش.

3.  مرعشی علی اکبر ( 1371 ) مدیریت و سازماندهی کلاس درس و رشد تکنولوژی کلاس درس .

4.  سرکار آرانی محمد رضا ، الفبای مدیریت کلاس تهران انتشارات مدرسه .

5.  بهرنگی محمد رضا ( 1376 ) مدیریت رفتار کلاسی انتشارات آستان قدس رضوی